چنانچه فردی طی ارتکاب جرم عمدی، موجب جرح یا قطع عضو فرد دیگری شود یا به عمد دست به جنایت جرح یا قطع عضو یا وارد آوردن صدمه به منافع اعضا فردی شود، مجرم یا جانی شناخته شده و به قصاص عضو محکوم می شود. بدین ترتیب که حدود جراحت كاملاً اندازه‌گيری می شود و به همان میزان و همان عضوی از مجنی علیه (فرد آسیب دیده) که صدمه دیده یا قطع شده، قصاص روی همان عضو انجام می گیرد.
شرایط اختصاصی قصاص عضو
- تساوی در اصلی بودن اعضا
طبق ماده 293 قانون مجازات اسلامی، اگر عضو قطع شده، عضو زائد باشد و فرد مرتکب عضو زائد مشابه نداشته باشد؛ در این صورت وی بنابه لزوم تساوی در اصل بودن اعضا قصاص نمی‌شود. - تساوی در محل عضو مجروح یا مقطوع
بنابه ماده 275 قانون مجازات اسلامی، باید در ازای قطع عضو سمت راست بدن، عضو همان طرف در بدن مرتکب، قصاص شود.
نکته: فرض کنید دست راست فرد قطع شده ولی مرتکب دست راست ندارد. در این حالت دست چپ او و اگر دست چپ هم نداشته باشد، پای او قطع خواهد شد. - قصاص موجب تلف شدن جان یا اعضای دیگر او نشود.
طبق ماده 277 قانون مجازات اسلامی، چنانچه اجرای قصاص موجب مرگ یا آسیب به عضو دیگر فرد مرتکب شود، قصاص جایز نیست. - تساوی اعضا در سالم بودن
عضو سالم در برابر عضو ناسالم(عضوی که منفعت اصلی آن از بین رفته مثل عضو فلج) قصاص نمی‌شود.
عضو ناسالم در برابر عضو سالم قصاص می‌شود.
عضو قوی و صحیح، در برابر عضو ضعیف و معیوب غیرفلج، قصاص می شود.
اگر هر دو عضو ناقص یا ناسالم باشند، فقط در صورت تساوی نقصان و عدم سلامت در عضو طرفین مورد قصاص، مرتکب قصاص می شود. - نبودن قصاص بیشتر از اندازه جنایت
در صورت امکان باید در اجرای قصاص، تساوی میزان عمق جنایت و همچنین طول و عرض نیز رعایت شود. - تساوی قصاص اعضا بین زن و مرد
- اگر دیه عضوی که ناقص شده، ثلث دیه کامل باشد در آن صورت زن به شرط پرداخت نصف دیه آن عضو به مرد، می‌تواند قصاص کند.
- اگر مجنی عليه، زن غير مسلمان و مرتکب مرد غير مسلمان باشد، حکم همان است. ولی اگر مجنی عليه، زن مسلمان و مرتکب، مرد غير مسلمان باشد، زن بدون پرداخت نصف ديه قصاص می کند.
کیفیت و احکام قصاص جراحت و قطع اعضاء - تیز، غیرآلوده و مناسب با اجرای قصاص بودن ابزار قطع و جرح
- تراشیدن موی محل مورد قصاص(اگر مزاحم باشد)
- بستن مجرم به چوب یا چیز دیگر تا مانع از حرکت وی شود.
- اندازه گرفتن جراحت وارده بر مجروح
- نشانه گذاری اندازه دقیق جراحت بر روی بدن مجرم
نکات مهم
- در صورت ایجاد جراحت های متعدد در یک یا چند عضو، برای هر یک قصاص جداگانه اعمال می شود.
البته مجانی علیه می تواند درباره بعضی از جراحت ها با مرتكب مصالحه کند، از بعضی گذشت کرده و بعضی را قصاص نماید. - قصاص مربوط به جراحات وارده بر چندین عضو از یک نفر بدین صورت است که اگر امكان قصاص همه آنها نباشد، مثلا فرض کنید مجرم هر دو دست يک نفر را قطع كرده ولی خودش یک دست دارد. در این حالت مرتکب در مقابل جنایاتی كه امکان قصاص آن وجود دارد، قصاص می شود و برای سایر جنايات، به پرداخت ديه و تعزير محكوم می شود.
- اگر مرتکب به اعضای چند نفر آسیب وارد آورده باشد و امكان قصاص همه آنها باشد، قصاص می شود. در غیر این صورت مجنی علیهی که جنایت ابتدا بر او انجام گرفته، مقدم است و ابتدا قصاص عضو وی اجرا می شود. مرتكب برای سایر جناياتش که امکان قصاص آنها وجود ندارد، به پرداخت ديه و تعزير محكوم می شود.
- اگر مرتکب هنگام اجرای حکم به دلیل حرکت موجب شود که قصاص بیش از جنایت انجام شود، قصاص کننده ضامن نیست ولی اگر قصاص کننده یا فرد دیگری مقصر باشد، وی نیز به قصاص یا پرداخت دیه محکوم می شود.
- اگر زن باردار، محکوم به قصاص عضو باشد و احتمال آسیب رسیدن به کودک(قبل یا پس از وضع حمل)، وجود داشته باشد اجرای قصاص به تاخیر می افتد.
- حکم بدون بیهوش کردن یا بی حس کردن عضو شخص مرتکب انجام می گیرد. مگر اینکه جنایت نیز در حال بیهوشی یا بی حسی عضو مجنی علیه رخ داده باشد.
- مداوا و بیهوش کردن مرتکب و بی حس کردن عضو او پس از اجرای حکم جایز است.
- در صورت انجام عمل پیوند اعضا، قصاص از مرتکب ساقط نمی شود.
- اگر كسی با ضربه های متعدد عمدی ، مرتکب جنايات متعدد و قتل عمدی مجنی علیه شود، مرتکب علاوه بر قصاص نفس، به پرداخت دیه یا قصاص عضو(عضوی که وارد آمدن ضربه به آن تاثیری در قتل فرد نداشته) محكوم می شود.
نکته: اگر قتل به وسيله مجموع ضربات متوالی انجام شود، در حكم یک ضربه است. - اگر چند نفر جراحاتی را به یک شخص وارد کنند و در نهایت منجر به قتل وی شوند، فقط افرادی که آسیب وارده توسط آنها منجر به قتل شده است، در قتل شریک اند و بقیه افراد به قصاص عضو یا پرداخت دیه محکوم می شوند.
- هرگاه یک نفر آسيبی به شخصی وارد كند و بعد فرد ديگری شخص آسیب دیده را به قتل برساند، نفر دوم قاتل است. حتی اگر آسیب وارده توسط شخص اول منجر به قتل میشد. نفر اول تنها به قصاص عضو محکوم می شود.
کسب اطلاعات بیشتر: حکم قصاص چیست
جمع بندی و نتیجه گیری
وارد آوردن جرح یا قطع عضو به صورت عمدی، جنایت محسوب می شود. افرادی که مورد ضرب و جرح و قطع عضو توسط افراد جانی واقع می شوند، حق قصاص داشته و می توانند تقاضای قصاص فرد جانی را از دادگاه و مطابق قانون درخواست نمایند.